ما چه نیازی به فلسفه داریم؟!- قسمت سوم: سهم فلسفه در فهم متون دینی
چهارشنبه, ۸ آذر ۱۳۹۱، ۰۴:۰۶ ب.ظ
هر تمدنی علاوه بر آن که ابزار مخصوص به خود را می‌سازد، مفاهیم مخصوص به خود را هم جعل و تولید میکند.
چرا که مفاهیم تجلی تفکر هستند و تفکرهای مختلف خواه ناخواه مفاهیم مختلف بنیان می‌نهند.
البته همه مفاهیم یک تمدن لزوماً با مفاهیم سایر تمدن‌ها متباین نیست، اما همه تمدن‌ها یکسان هم به عالم نگاه نمی‌کنند.
که اگر این گونه بود، دیگر تفاوت از میان انسانها باید به کلی رخت بر می‌بست.
به همین دلیل نباید نباید شنیدن این سخن عجیب باشد که «آزادی» یک مفهوم مدرن است و در اسلام، «آزادی» وجود ندارد. و حریتی که در کلام اولیاء دین گاه مطرح میشود، با آزادی متداول در افواه ما از زمین تا آسمان متفاوت است و اشتراک این دو تنها در مقام لفظ است.
هم از این رو با آموزگار حکمت و تفکر سید احمد فردید هم عقیده‌ام که می‌فرمود: «آزادی حقیقی، آزادی از آزادی است.»
آزادی حقیقی در زمانه ما لوازمی دارد که آزادی از فلسفه یکی از مقومات آن است.
آزادی از فلسفه لزوماً به تکفیر فلسفه نمی‌انجامد.
آزادی از فلسفه حتی به معنای نفی فلسفه هم نیست.
شروع آزادی از فلسفه در این صورت رخ میدهد که ما وقتی از تفکر سخن می‌گوییم یا به دنبال تفکر هستیم، تفکر را با فلسفه معادل و مساوی و مساوق نگیریم.
فلسفه یکی از انحاء تفکر است و نه تنها راه و شیوه تفکر.
بشر انحاء تفکر دیگری هم داشته و دارد. هر چند که سایر انحاء تفکر از پاییز تاریخ بشر و یونان به این سو عمدتاً در حجاب فلسفه فراموش و یا لااقل کم‌رنگ شدند.
وقتی فلسفه را تنها روش تفکر و تفکر حقیقی می‌پنداریم، گاه به این باور هم می‌رسیم که فهم دین و آیات قرآن و روایات هم جز در سایه یک درک فلسفی از عالم ممکن نیست.
شاید تعلق خاطر به فلسفه اسلامی،- که خود نگارنده نیز این تعلق را در خود دارد- موجب میشود که ما نتوانیم به راحتی خود را آزاد از فلسفه و این نحوه تلقی‌ها آزاد ببینیم.
اما این نه بدان معناست که نتوان، حجاب فلسفه را خرق کرد و به پرسش از ماهیت فلسفه رسید.
فلسفه علم به ماهیت اشیاء و موجودات از آن جهت که موجود هستند، است.
پس می بایست از علم به ماهیت فلسفه، غافل نشویم.
اگر کسانی فلسفه - اسلامی و یا غیر اسلامی- را شرط لازم فهم صحیح قرآن و مأثر دینی می‌دانند، باید برای این استدلال پاسخی بیابند.
خصوصاً که به اعتقاد من این استدلال که از زبان مفسر بزرگ علامه طباطبایی در مقدمه المیزان مطرح شده، میتواند تذکر خوبی به ما برای آزادی از فلسفه باشد.
علامه در مقدمه المیزان ادعا میکنند که برای فهم و تفسیر قرآن نیاز به هیچ یک از علوم دیگر مانند فلسفه، کلام و عرفان نیست.
و برای اثبات این سخن خود استدلالی به این شکل بیان می کنند:
آیات قرآن می‌فرمایند که قرآن تبیان لکل شی است. به این معنا که قرآن تبیان و بیان‌گر همه اشیاء است.
اگر قرآن «تبیان لکل شی» است - که هست- آیا ممکن است که تبیان و مبین خود نباشد؟!
اگر بگوییم قرآن تبیان همه چیز به غیر از خود است، نتیجتاً باید پذیرفت که قرآن تبیان همه اشیاء نیست و باید از این آیه دست کشید.
و اگر هم بگوییم که قرآن تبیان و مبین خود هم هست، در حقیقت ملتزم شده‌ایم که با قرآن و با روش تفسیری قرآن با قرآن، از همه علوم مدعی دیگر مانند فلسفه و عرفان و کلام، در مقام تفسیر قرآن بی‌نیازیم.
این استدلال از نظر منطقی تام است.
چرا که استدلال را میتوان به شکل یک قیاس اقترانی شکل اول، تقریر کرد.
صغری: قرآن یک شیء از اشیاء عالم است.
کبری: همه اشیاء‌عالم را میتوان با قرآن شناخت و تبیین کرد.
شرایط نتیجه بخش بودن قیاس شکل اول عبارت بودند از:
ایجاب صغری و کلیت کبری.
که هر دو برقرار است.
پس قرآن تبیان قرآن است و میتوان با خود قرآن، قرآن را شناخت.
و آیا اصلاً ممکن است که شیئی در عالم باشد که به وسیله آن، همه اشیاء مرئی شود، اما خود مرئی نباشد؟!
و مگر نور مادی که همه اشیاء مادی برای دیده‌شدن به آن نیاز دارند، خود برای دیده شدن نیازمند چیزی دیگر است؟!
نور بذاته و به خودی خود دیدنی است.
در هر صورت اگر این نحوه استدلال را بپذیریم – که ظاهراً چاره دیگری نداریم مگر این که بخواهیم زیر بار منطق هم نرویم!- نسبت ما با روایات هم مشخص میشود.
اگر قرار باشد که با روایات، قرآن را فهمید به گونه‌ای که بدون روایات اصلاً هیچ نحوه فهم تامی-تام بودن به معنای تفصیلی نیست، تام یعنی جامع- از قرآن امکان نداشته باشد، باید از تبیان لکل شی بودن قرآن دست کشید.
البته این سخن بدین معنا نیست که با قرآن دیگر از روایات صد در صد بی‌نیاز می‌شویم.
اما توجه داریم که اصلاً تنها عاملی که باعث شده ما در مقام فهم دین به اهل بیت علیه‌السلام رجوع کنیم دستور خود قرآن است. و اگر ما قرآن را نتوانیم بفهمیم با چه فهم و مجوزی به اهل بیت علیه‌السلام رجوع کرده‌ایم؟!
مضافاً که در روایات آمده برای تشخیص روایات جعلی از روایات صحیح، آنها را به قرآن عرضه کنید و اگر با قرآن مطابقت داشتند، آن ها را اخذ کنید وگرنه آن ها را به دیوار بزنید.
و اگر نتوان قرآن را با خود قرآن فهم و تفسییر کرد و نیازمند به روایات باشیم، خواه ناخواه دور ایجاد میشود.
البته یک نکته مهم را نباید از نظر دور داشت و آن این است که مکانیسم فهم، اجمال و تفصیل و حاصل دیالکتیک بین اجمال و تفصیل است.
همه این مطالب و سخنان در مقام فهم اجمالی بود.
به این معنا که اگر کسی ادعا کند که بدون فلسفه حتی فهم اجمالی قرآن هم ممکن نیست- و یا بدون روایات- سخنش مخدوش خواهد بود.
اما اگر ادعا کند که برای فهم تفصیلی تر نیاز به فلسفه و یا روایت- ذکر این دو در کنار هم، به معنای یکی انگاشتن ماهیت آن دو نیست- داریم، قولش معتنابه خواهد بود.
اما او در این حالت نمی تواند برای فلسفه اسلامی، ادعای اطلاق کند.
چرا که این مقام انحصاری برای برای فلسفه هنوز اثبات نشده که چرا بدون فلسفه نمی توان به فهم تفصیلی از متون دینی رسید؟!
و چرا برای نائل شدن به فهم تفصیلی سراغ سایر روش ها و علوم نرویم؟!
و هر کس با هر مشربی در اصل این ادعا محق خواهد بود که من با توجه به فلان مشرب فکری- مثلاً با مشرب تفکیک و یا هر مشرب دیگر- به فهم تفصیلی از قرآن و سایر متون دینی دست یافته ام.
و نکته مهم دگیر اگر ما لازم باشد که با فلسفه به فهم متون دینی نائل شویم، این پرسش نیز مطرح خواهد بود که خود فلاسفه مؤسس ما -فارابی، شیخ الرییس، شیخ شهید و صدرالمتألهین- با کمک کدام فلسفه به فهم متون دینی و تأسیس فلسفه ای مبتنی بر این فهم دینی، نائل شده اند؟!
ما چه نیازی به فلسفه داریم- قسمت اول
ما چه نیازی به فلسفه داریم- قسمت دوم
ما چه نیازی به فلسفه داریم- قسمت صفرم
چرا که مفاهیم تجلی تفکر هستند و تفکرهای مختلف خواه ناخواه مفاهیم مختلف بنیان می‌نهند.
البته همه مفاهیم یک تمدن لزوماً با مفاهیم سایر تمدن‌ها متباین نیست، اما همه تمدن‌ها یکسان هم به عالم نگاه نمی‌کنند.
که اگر این گونه بود، دیگر تفاوت از میان انسانها باید به کلی رخت بر می‌بست.
به همین دلیل نباید نباید شنیدن این سخن عجیب باشد که «آزادی» یک مفهوم مدرن است و در اسلام، «آزادی» وجود ندارد. و حریتی که در کلام اولیاء دین گاه مطرح میشود، با آزادی متداول در افواه ما از زمین تا آسمان متفاوت است و اشتراک این دو تنها در مقام لفظ است.
هم از این رو با آموزگار حکمت و تفکر سید احمد فردید هم عقیده‌ام که می‌فرمود: «آزادی حقیقی، آزادی از آزادی است.»
آزادی حقیقی در زمانه ما لوازمی دارد که آزادی از فلسفه یکی از مقومات آن است.
آزادی از فلسفه لزوماً به تکفیر فلسفه نمی‌انجامد.
آزادی از فلسفه حتی به معنای نفی فلسفه هم نیست.
شروع آزادی از فلسفه در این صورت رخ میدهد که ما وقتی از تفکر سخن می‌گوییم یا به دنبال تفکر هستیم، تفکر را با فلسفه معادل و مساوی و مساوق نگیریم.
فلسفه یکی از انحاء تفکر است و نه تنها راه و شیوه تفکر.
بشر انحاء تفکر دیگری هم داشته و دارد. هر چند که سایر انحاء تفکر از پاییز تاریخ بشر و یونان به این سو عمدتاً در حجاب فلسفه فراموش و یا لااقل کم‌رنگ شدند.
وقتی فلسفه را تنها روش تفکر و تفکر حقیقی می‌پنداریم، گاه به این باور هم می‌رسیم که فهم دین و آیات قرآن و روایات هم جز در سایه یک درک فلسفی از عالم ممکن نیست.
شاید تعلق خاطر به فلسفه اسلامی،- که خود نگارنده نیز این تعلق را در خود دارد- موجب میشود که ما نتوانیم به راحتی خود را آزاد از فلسفه و این نحوه تلقی‌ها آزاد ببینیم.
اما این نه بدان معناست که نتوان، حجاب فلسفه را خرق کرد و به پرسش از ماهیت فلسفه رسید.
فلسفه علم به ماهیت اشیاء و موجودات از آن جهت که موجود هستند، است.
پس می بایست از علم به ماهیت فلسفه، غافل نشویم.
اگر کسانی فلسفه - اسلامی و یا غیر اسلامی- را شرط لازم فهم صحیح قرآن و مأثر دینی می‌دانند، باید برای این استدلال پاسخی بیابند.
خصوصاً که به اعتقاد من این استدلال که از زبان مفسر بزرگ علامه طباطبایی در مقدمه المیزان مطرح شده، میتواند تذکر خوبی به ما برای آزادی از فلسفه باشد.
علامه در مقدمه المیزان ادعا میکنند که برای فهم و تفسیر قرآن نیاز به هیچ یک از علوم دیگر مانند فلسفه، کلام و عرفان نیست.
و برای اثبات این سخن خود استدلالی به این شکل بیان می کنند:
آیات قرآن می‌فرمایند که قرآن تبیان لکل شی است. به این معنا که قرآن تبیان و بیان‌گر همه اشیاء است.
اگر قرآن «تبیان لکل شی» است - که هست- آیا ممکن است که تبیان و مبین خود نباشد؟!
اگر بگوییم قرآن تبیان همه چیز به غیر از خود است، نتیجتاً باید پذیرفت که قرآن تبیان همه اشیاء نیست و باید از این آیه دست کشید.
و اگر هم بگوییم که قرآن تبیان و مبین خود هم هست، در حقیقت ملتزم شده‌ایم که با قرآن و با روش تفسیری قرآن با قرآن، از همه علوم مدعی دیگر مانند فلسفه و عرفان و کلام، در مقام تفسیر قرآن بی‌نیازیم.
این استدلال از نظر منطقی تام است.
چرا که استدلال را میتوان به شکل یک قیاس اقترانی شکل اول، تقریر کرد.
صغری: قرآن یک شیء از اشیاء عالم است.
کبری: همه اشیاء‌عالم را میتوان با قرآن شناخت و تبیین کرد.
شرایط نتیجه بخش بودن قیاس شکل اول عبارت بودند از:
ایجاب صغری و کلیت کبری.
که هر دو برقرار است.
پس قرآن تبیان قرآن است و میتوان با خود قرآن، قرآن را شناخت.
و آیا اصلاً ممکن است که شیئی در عالم باشد که به وسیله آن، همه اشیاء مرئی شود، اما خود مرئی نباشد؟!
و مگر نور مادی که همه اشیاء مادی برای دیده‌شدن به آن نیاز دارند، خود برای دیده شدن نیازمند چیزی دیگر است؟!
نور بذاته و به خودی خود دیدنی است.
در هر صورت اگر این نحوه استدلال را بپذیریم – که ظاهراً چاره دیگری نداریم مگر این که بخواهیم زیر بار منطق هم نرویم!- نسبت ما با روایات هم مشخص میشود.
اگر قرار باشد که با روایات، قرآن را فهمید به گونه‌ای که بدون روایات اصلاً هیچ نحوه فهم تامی-تام بودن به معنای تفصیلی نیست، تام یعنی جامع- از قرآن امکان نداشته باشد، باید از تبیان لکل شی بودن قرآن دست کشید.
البته این سخن بدین معنا نیست که با قرآن دیگر از روایات صد در صد بی‌نیاز می‌شویم.
اما توجه داریم که اصلاً تنها عاملی که باعث شده ما در مقام فهم دین به اهل بیت علیه‌السلام رجوع کنیم دستور خود قرآن است. و اگر ما قرآن را نتوانیم بفهمیم با چه فهم و مجوزی به اهل بیت علیه‌السلام رجوع کرده‌ایم؟!
مضافاً که در روایات آمده برای تشخیص روایات جعلی از روایات صحیح، آنها را به قرآن عرضه کنید و اگر با قرآن مطابقت داشتند، آن ها را اخذ کنید وگرنه آن ها را به دیوار بزنید.
و اگر نتوان قرآن را با خود قرآن فهم و تفسییر کرد و نیازمند به روایات باشیم، خواه ناخواه دور ایجاد میشود.
البته یک نکته مهم را نباید از نظر دور داشت و آن این است که مکانیسم فهم، اجمال و تفصیل و حاصل دیالکتیک بین اجمال و تفصیل است.
همه این مطالب و سخنان در مقام فهم اجمالی بود.
به این معنا که اگر کسی ادعا کند که بدون فلسفه حتی فهم اجمالی قرآن هم ممکن نیست- و یا بدون روایات- سخنش مخدوش خواهد بود.
اما اگر ادعا کند که برای فهم تفصیلی تر نیاز به فلسفه و یا روایت- ذکر این دو در کنار هم، به معنای یکی انگاشتن ماهیت آن دو نیست- داریم، قولش معتنابه خواهد بود.
اما او در این حالت نمی تواند برای فلسفه اسلامی، ادعای اطلاق کند.
چرا که این مقام انحصاری برای برای فلسفه هنوز اثبات نشده که چرا بدون فلسفه نمی توان به فهم تفصیلی از متون دینی رسید؟!
و چرا برای نائل شدن به فهم تفصیلی سراغ سایر روش ها و علوم نرویم؟!
و هر کس با هر مشربی در اصل این ادعا محق خواهد بود که من با توجه به فلان مشرب فکری- مثلاً با مشرب تفکیک و یا هر مشرب دیگر- به فهم تفصیلی از قرآن و سایر متون دینی دست یافته ام.
و نکته مهم دگیر اگر ما لازم باشد که با فلسفه به فهم متون دینی نائل شویم، این پرسش نیز مطرح خواهد بود که خود فلاسفه مؤسس ما -فارابی، شیخ الرییس، شیخ شهید و صدرالمتألهین- با کمک کدام فلسفه به فهم متون دینی و تأسیس فلسفه ای مبتنی بر این فهم دینی، نائل شده اند؟!
ما چه نیازی به فلسفه داریم- قسمت اول
ما چه نیازی به فلسفه داریم- قسمت دوم
ما چه نیازی به فلسفه داریم- قسمت صفرم
این که قران تبیان لک شی هست قبول ولی بحث این است که مثلا در قران مسئله نجوم مطرح شده ایا قران همه مسائل مربوط به نجوم را تبیین نموده؟ یا سائر مسائل که در قران مطرح شده ؟ کمی توضیح بده منظور چیست؟